Selçuklu Kültürel Siyasal Yapılanma Merkezleri

Dinsel etkinlik merkezleri

Selçuklu döneminde şeyh ya da derviş gibi dini kimlikli kişiliklerin örgütlediği tekke ve zaviyeler kurulması yoluyla gerçekleşen Türk – İslam kolonizasyon faaliyetleri, Türklerin Anadolu’da tarımsal üretim faaliyetlerine katılmasının yanı sıra göçebe Türkmen grupların yerleşik düzene geçmesi ve kırsal yerleşmelerin kurulması ve gelişmesi açısından oldukça önemlidir. Bu açıdan Şeyh ya da dervişlerin yaşamlarına ilişkin menâkıb name kayıtları ihtiyatla kullanılmak kaydıyla- oldukça ayrıntılı mekânsal çözümlemelere olanak sağlamaktadır.

Bu kayıtlardan, Selçuklu döneminde Orta Asya ve İran yöresinden Anadolu’ya gelen şeyh ve dervişlerin, Hacı Bektaş Veli ve Sulucakarahöyük ya da Seyyid Harun Veli ve Seydî Şehri örneklerinde olduğu gibi Anadolu-Türk kentlerinin mekânsal kuruluş-gelişim sürecindeki dinamik rolü ile Anadolu yerleşim politikaları üzerindeki etkileri belirlenebilmektedir. Nitekim bu yerleşmeler, Türk-İslam kolonizasyon sürecinde Anadolu’nun dinsel etkinlik propaganda merkezleri işlevini üstlenmiştir.

Ahilik merkezleri

Anadolu’da mesleki dayanışma örgütü niteliğindeki Ahilik kurumunun kurucusu Ahi Evran’ın yerleştiği Kırşehir, Kızılırmak Vadisi’nde önemli bir Ahilik merkezi olarak üretim zanaat faaliyetlerinde uzmanlaşmış, ticaret zanaat merkezi işlevi kazanmıştır.

Kırıkkale yakınındaki Ahili, Eskişehir yakınındaki Ahiler ve Ahişıh ile Ankara yakınındaki Ahiboz, Ahi Mesud ve Ahi Mamak gibi yerleşmelere ilişkin toponomi verilerinden Anadolu’da Ahiler tarafından kurulan ya da yeniden iskân edilen Ahilik merkezlerinin var olduğu anlaşılmaktadır.

Tarımsal Üretim Merkezleri

Kırsal yerleşmeler ya da köyler

Selçukluların, Anadolu öncesi Türk-İslâm devlet geleneği mirası kapsamında; Büyük Selçuklu Devleti veziri Nizamü’l Mülk tarafından göçebe ve yarı göçebe Türkmen topluluklarının siyasal sınır boylarında aşiretler ve boylar halinde yaylak ve kışlak alanları vermek yoluyla iskân edilmesi politikasını, Anadolu’nun Türk İslâm kolonizasyon sürecine aktardıkları söylenebilir.

Anadolu kırsal yerleşmeleri üzerine yapılan arkeoloji, etnoloji ve toponomi araştırmaları; Arap Sasânî istilaları ya da Türk fetih dönemleri sürecinde harap olmuş ya da terke dilmiş kırsal yerleşmelerin, Selçukluların göçebe karakterli Türkmen gruplarının yerleştirilmesine dayanan yerleşim politikaları çerçevesinde, yeniden iskân edildiğini düşündürmektedir. Nitekim Anadolu’da Viranşehir ya da Ören gibi yer adları ile Bozok, Üçok, Bayat, Kınık, Kayı, Yürük, Akkoyunlu, Menteşe, Çepni, Bayındır ve Döğer gibi Türk aşiret ve boy adlarına izafe edilen kırsal yerleşme adlarının varlığı, Selçuklu döneminde yeni kırsal yerleşmelerin kurulduğunu ortaya koyması bakımından önemlidir.

Kaynak: Anadolu-Türk Kent Tarihine Katkı: Anadolu Selçuklu Kenti (XII. Yüzyılın Başından XIII. Yüzyılın Sonuna Dek) Koray ÖZCAN, Zekiye YENEN